مقدمه
صنعت نفت ایران از آغاز شکل‌گیری خود تاکنون همواره متکی بر مجموعه‌ای از میدان‌های نفتی بزرگ و کوچک بوده که هر یک در مقاطعی نقش مهمی در تأمین انرژی کشور و صادرات آن ایفا کرده‌اند. در میان این ذخایر ارزشمند، میدان نفتی پایدار شرق یکی از میدان‌های مهم در استان خوزستان است که طی سال‌های گذشته به دلیل موقعیت جغرافیایی، ویژگی‌های زمین‌شناسی، توان تولید و همچنین نقش آن در طرح‌های توسعه‌ای، اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده است.
پایدار شرق اگرچه در مقایسه با میدان‌های عظیمی مانند اهواز، گچساران یا مارون، گستردگی کمتری دارد، اما به دلیل برخورداری از نفت باکیفیت، هزینه تولید مناسب و امکان توسعه‌پذیری، جایگاه برجسته‌ای در برنامه‌های تولید و افزایش ضریب بازیافت دارد.
در این مقاله تلاش می‌کنیم به شکلی جامع و کاربردی، مختصات جغرافیایی، تاریخچه، ویژگی‌های فنی، روش‌های استخراج، چالش‌ها و فرصت‌های موجود در میدان نفتی پایدار شرق را بررسی کنیم؛ به گونه‌ای که برای مخاطبان تخصصی و غیرتخصصی قابل استفاده باشد.
۱. موقعیت جغرافیایی و اهمیت منطقه‌ای
میدان نفتی پایدار شرق در جنوب غرب ایران و شمال استان خوزستان واقع شده است؛ منطقه‌ای که بخش عمده ذخایر نفتی خشکی کشور در آن قرار دارد. این میدان در نزدیکی میدان‌هایی نظیر پایدار غرب، دهلران و چند میدان دیگر واقع شده و از لحاظ ساختار زمین‌شناسی، بخشی از کمربند نفت‌خیز جنوب محسوب می‌شود.
قرارگیری این میدان در مجاورت خطوط انتقال نفت، مسیرهای دسترسی مناسب و زیرساخت‌های نفتی موجود، مزیت بزرگی برای توسعه و تولید آن به شمار می‌رود. همچنین این منطقه از نظر فاصله تا پالایشگاه‌ها و تأسیسات بهره‌برداری مهم جنوب غرب کشور موقعیت مطلوبی دارد و این امر هزینه انتقال و فرآورش نفت تولیدی را کاهش می‌دهد.
۲. تاریخچه شناسایی و توسعه
اکتشاف میدان پایدار شرق به دهه‌های گذشته بازمی‌گردد؛ زمانی که عملیات لرزه‌نگاری سه‌بعدی و دو‌بعدی در غرب و شمال‌غرب کشور توسعه پیدا کرد. بر اساس داده‌های اولیه، ساختار زمین‌شناسی این منطقه پتانسیل قابل توجهی برای وجود هیدروکربن داشته است.
در سال‌های بعد، با حفر چاه‌های اکتشافی و جمع‌آوری اطلاعات دقیق‌تر، ظرفیت میدان تثبیت شد و عملیات‌های توسعه‌ای آغاز گردید. طی دو دهه اخیر، چندین طرح توسعه‌ای با هدف افزایش تولید، تثبیت ظرفیت بهره‌برداری، بهبود تجهیزات سرچاهی و افزایش ضریب بازیافت در این میدان اجرا شده است.
افزون بر این، حضور شرکت‌های مختلف داخلی در پروژه‌های توسعه میدان، به افزایش دانش فنی و تجربه صنعت نفت کشور کمک کرده است.
۳. ویژگی‌های زمین‌شناسی و مخزنی
میدان نفتی پایدار شرق عمدتاً در لایه‌های مخزنی آسماری، بنگستان و سروک دارای تراکم قابل توجه نفت است. این لایه‌ها از مهم‌ترین مخازن هیدروکربوری ایران و خاورمیانه محسوب می‌شوند.
از نظر خصوصیات مخزنی، نفت این میدان عموماً سبک تا متوسط است و از نظر شاخص API در محدوده مطلوبی قرار دارد. تخلخل مناسب سنگ مخزن، تراوایی قابل قبول و فشار طبیعی آن، زمینه‌ساز تولید قابل توجهی بوده است.
برخی ویژگی‌های مهم مخزن:
-
تخلخل مناسب (در حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد در برخی لایه‌ها)
-
تراوایی قابل قبول برای تولید اقتصادی
-
مرزهای مخزنی پایدار بدون گسل‌های مخرب عمده
-
فشار مخزن مناسب برای تولید طبیعی در مراحل اولیه
در بسیاری از چاه‌ها، توان تولید طبیعی بالا بوده و تنها پس از سال‌های متمادی نیاز به روش‌های ازدیاد برداشت احساس می‌شود.
۴. ظرفیت تولید و نقش میدان در سبد انرژی کشور
ظرفیت تولید میدان پایدار شرق بسته به تعداد چاه‌های فعال، برنامه‌های تعمیراتی و سیاست‌های تولید می‌تواند متغیر باشد. به طور معمول، این میدان توانسته است سهم قابل توجهی در تولید منطقه‌ای داشته باشد و نفت تولیدی آن به‌عنوان خوراک برخی پالایشگاه‌ها یا برای صادرات مورد استفاده قرار گیرد.
نقش پایدار شرق نسبت به میدان‌های بزرگ ممکن است کمتر به نظر برسد، اما مجموعه‌ای از میدان‌های متوسط مانند پایدار شرق، پایدار غرب، دهلران و… در کنار یکدیگر بخش بزرگی از تولید پایدار و قابل اتکای کشور را تشکیل می‌دهند.
۵. فناوری‌ها و روش‌های تولید
در میدان نفتی پایدار شرق، بسته به مشخصات هر لایه مخزنی، روش‌های مختلف تولید و بهره‌برداری به‌کار گرفته شده است. برخی از این روش‌ها عبارت‌اند از:
۵.۱. تولید طبیعی
در سال‌های اولیه بهره‌برداری، فشار مخزن برای تولید طبیعی کافی بوده است. این روش کم‌هزینه‌ترین و ساده‌ترین راه تولید محسوب می‌شود.
۵.۲. استفاده از پمپ‌های درون‌چاهی (ESP)
در برخی چاه‌ها به دلیل افت فشار یا نیاز به افزایش نرخ تولید، از پمپ‌های شناور برقی استفاده شده است.
۵.۳. روش‌های ازدیاد برداشت (EOR / IOR)
اگرچه پروژه‌های گسترده EOR در این میدان اجرا نشده، اما مطالعاتی برای تزریق گاز یا آب در آینده انجام شده است. هدف از این اقدامات، افزایش ضریب بازیافت و جلوگیری از افت طبیعی تولید است.
۶. چالش‌ها و مشکلات بهره‌برداری
میدان پایدار شرق مانند بسیاری از میدان‌های قدیمی ایران با چالش‌هایی روبه‌روست. برخی از مهم‌ترین مشکلات عبارت‌اند از:
۶.۱. افت تدریجی فشار مخزن
این یک پدیده طبیعی در میدان‌های در حال بهره‌برداری است و نیازمند ابزارهای کمکی مانند پمپ‌های فشارافزا یا پروژه‌های تزریق است.
۶.۲. رسوب‌گذاری و مشکلات چاه
رسوب آسفالتین، نمک‌زدگی، یا ورود شن می‌تواند مشکلات مکانیکی در چاه‌ها ایجاد کند و به تجهیزات آسیب برساند.
۶.۳. نیاز به نوسازی تأسیسات سطح‌الارضی
هرچند زیرساخت‌های این میدان مناسب است، اما برای افزایش تولید در آینده نیاز به تجهیز و نوسازی برخی بخش‌ها وجود دارد.
۶.۴. محدودیت‌های محیطی و زیست‌محیطی
حفظ اکوسیستم منطقه، مدیریت پسماندها و کنترل انتشار گازها از مسائل مهمی است که در پروژه‌های نفتی باید رعایت شود.
۷. اهمیت اقتصادی و راهبردی میدان پایدار شرق
میدان پایدار شرق مزیت‌های اقتصادی و راهبردی قابل توجهی دارد:
-
هزینه تولید مناسب به دلیل شرایط مخزنی مطلوب
-
نزدیکی به زیرساخت‌های مهم جنوب غرب کشور
-
توان توسعه‌پذیری و امکان افزایش تولید
-
نفت باکیفیت و مناسب برای پالایش
این ویژگی‌ها باعث شده چنین میدانی در برنامه‌های بلندمدت وزارت نفت و شرکت ملی نفت ایران، جایگاهی ثابت داشته باشد.
۸. نقش میدان در توسعه منطقه‌ای
علاوه بر اهمیت اقتصادی آن در سطح کلان، میدان پایدار شرق برای منطقه نیز فواید قابل توجهی دارد:
-
ایجاد اشتغال مستقیم و غیرمستقیم
-
توسعه راه‌ها و زیرساخت‌های داخلی منطقه
-
افزایش تبادلات اقتصادی با شهرها و روستاهای اطراف
-
تقویت امکانات عمومی مانند برق، آب و ارتباطات
این میدان به‌عنوان یکی از منابع مهم توسعه پایدار در استان خوزستان محسوب می‌شود.
۹. چشم‌انداز آینده و برنامه‌های توسعه‌ای
در سال‌های اخیر، توسعه میدان‌های متوسط و کوچک یکی از اولویت‌های اصلی صنعت نفت ایران بوده است. پایدار شرق نیز در این طرح‌های توسعه جایگاه ویژه‌ای دارد. برنامه‌هایی همچون:
-
حفر چاه‌های جدید
-
بهبود تجهیزات سرچاهی
-
استفاده از روش‌های نوین ازدیاد برداشت
-
بازسازی تأسیسات موجود
-
کاهش انتشار گازهای آلاینده
در دستور کار قرار دارد و با اجرای این طرح‌ها انتظار می‌رود میزان تولید میدان پایدار شرق در آینده افزایش یابد یا دست‌کم تثبیت شود.
۱۰. جمع‌بندی
میدان نفتی پایدار شرق یکی از میدان‌های مهم و تأثیرگذار صنعت نفت ایران است که به‌واسطه ویژگی‌های زمین‌شناسی مناسب، ظرفیت تولید قابل قبول، موقعیت جغرافیایی راهبردی و امکان توسعه، نقش مؤثری در تأمین انرژی کشور ایفا می‌کند.
اگرچه چالش‌هایی مانند افت فشار مخزن یا نیاز به نوسازی تجهیزات وجود دارد، اما با برنامه‌ریزی دقیق و به‌کارگیری فناوری‌های روز، این میدان می‌تواند همچنان یکی از منابع پایدار تولید نفت کشور باشد.
در نهایت، توسعه و نگهداشت میدان‌هایی مانند پایدار شرق نه تنها اقتصاد ملی را تقویت می‌کند، بلکه نقش مهمی در توسعه منطقه‌ای، ایجاد اشتغال و پایداری اجتماعی دارد. آینده صنعت نفت ایران تا حد زیادی به مدیریت صحیح این میدان‌ها وابسته است و پایدار شرق یکی از نمونه‌های موفق این رویکرد محسوب می‌شود.